Primož Krasovec
Rastko Močnik – Julija Primic v slovenski književni vedi
Julija Primic, pretposljednja (poslije nje izašla je 2007. Veselje v gledanju) knjiga Rastka Močnika, u autorovom opusu zauzima posebno i, na prvi pogled, neobično mesto. U nekom pogledu njome se Močnik vraća na početak. Kao što autor sam više puta potcrtava, Julija predstavlja nastavak i konačni čin rada koji je započeo već 1981. s Mesčevim zlatom, prvom Močnikovom knjigom, u kojoj se isto tako bavi Prešernom. Ali u 25 godina, koliko je prošlo između Mesčevog zlata i Julije, Močnik o Prešernu gotovo ništa nije publicirao. Julija tako predstavlja rezultat četvrtstoljetnog rada, koji je sve to vrijeme nekako ostajao u pozadini. U tom vremenu izašle su (da nabrojim samo najvažnije) Extravagantia //: Koliko fašizma? (1995), opsegom mala, a snažna teorijskopolitička intervencija povodom 50. godišnjice pobjede nad fašizmom i istovremenog porasta kulturnog fašizma u Sloveniji; seminalni teorijski rad 3 teorije: ideologija, nacija, institucija (1999) i Svetovno gospodarstvo in revolucionarna politika (također 2006). Dvije snažno političko angažirane knjige, jedna kritička analiza tranzicijskog fašizma, a druga globalnog kapitalizma i mogućnosti revolucionarne promjene, s teorijsko- epistemološkom stankom, u kojoj Močnik sintetizira i sistematizira teorijsku podlogu svojih političkih intervencija – i, na kraju, povratak ka književnoj teoriji i Prešernu odnosno k Juliji Primic, mitskoj i istovremeno, kako pokazuje Močnik, simptomatičnoj figuri slovenske nacionalne književnosti.
Svima koji su prošli incijacijske rituale uključivanja u slovensku nacionalnu zajednicu priča o Juliji Primic je poznata – Prešern se u nju zaljubio jedne kobne subote godine 1833. u Trnovskoj crkvi u Ljubljani i postala je njegova muza koja mu ljubav nikad nije uzvratila te se udala za drugog. Prešern se nikad nije vjenčao, ali je prakticirao vanzakonsku ljubav s drugim ženama, dok mu je Julija bila izvor poetske inspiracije i nekakav ekvivalent Petrarcine Laure (Prešern je preferirao sonet kao poetsku formu i u mnogočemu uzimao talijanske klasike soneta kao uzor vlastitog poetskog rada). Juliji je posvetio, po mnogim stručnjacima, svoj najveći rad – Sonetni venec, zbirku 15 soneta, gdje početna slova svakog prvog reda svakog soneta tvore akrostih Primicovi Julji. S druge strane, ljubav prema Juliji u slovenskom nacionalnom imaginariju predstavlja »pravu« ili »čistu« ljubav Prešerna kao lirskog pjesnika – dok njegove realno konzumirane ljubavi predstavljaju profanog i libertinskog Prešerna, s kojim se isti imaginarij teško nosi.
Upravo ta razlika između »visokog«, lirskog i niskog, profanog Prešerna polazna je točka Julije. Povodom 200. godišnjice pjesnikovog rođenja, 2000. g. snimljena je TV serija o Prešernu koja ga prikazuje i u svakidašnjim situacijama, kao ljubitelja žena, pića i progresivnih ideja. Serija je izazvala žestoku reakciju javnosti koja se pobunila protiv profanizacije velikog pjesnika i neki plemenski mudraci su na televiziji čak ustanovili da je Prešernovom mitu došao kraj. Močnik svoju analizu počinje s pitanjima: kako je moguće da je mitu o Prešernu navodno došao kraj baš kad je nacionalna epopeja njegovog naroda sa samostalnom državom i sigurnim pristankom u naručju Europe došla do svog happy enda? I, kako to da je umjesto pjesnika narodu potreban svetac kojeg je zabranjeno profanizirati? Da bi našao odgovor, Močnik u prvom dijelu knjige analizira povijest mita o Prešernu u radovima različitih predstavnika slovenske književne vede[1. Riječ veda namjerno ostavljam u originalu – prvo zbog toga što je neprevodiva, a drugo zbog toga što znači sistem znanja, koji se njiše izmeđju svakidašnjeg common sensa i znanosti te nikad ne prelazi epistemološki pragni i konstituira teoriju jer je u osnovi vezan s nacionalnim, tj. nužno ideološkim projektom (u povijesnoj situaciji nastajanja novog naroda najvažnije vede su književna – koja se nikad ne probije do literarne teorije –, povijesna – koja nikad ne postaju znanost o povijesti, tj. historijski materijalizam -, te slovenistika, kroatistika i sl. – koje nikad ne postaju teorijska lingvistika) i želim sačuvati to značenje, koje bi se u prevodu na sličnu ili blisku hrvatsku riječ izgubilo.]. U tu svrhu propušta sve rane interpretacije Prešerna kroz minimalnu osnovnu mitsku matricu prema Levi-Straussu: Fx(a) : Fy(b) :: Fx(b) : Fa-1(y) (funkcija x od a prema funkciji y od b međusobno su u istom razmjeru kao funkcija x od b i funkcija suprotnog a /-a/ y-a). Interpretacije Prešerna u drugoj polovini 19. stoljeća, koje Močnik precizno i eruditski navodi, sve odigravaju ovu jednostavnu shemu četiri elementa s minimalnim odstupanjima i različitim elementima na mjestima x, y, a i b, gdje a i -a stoje kao elementi uključenja i isključenja – u kojima Julija ima značajnu ulogu (recimo opozicija izmedju fiktivne ljubavi prema Juliji i nefiktivne, odnosno realne, ljubavi prema drugim ženama) – u različitim funkcijama. Prema Močniku, ta igra uključivanja i isključivanja u ranoj slovenskoj literarnoj vedi konstituira polje mogućnosti minimalnog ideološkog dijaloga, tj. razumijevanja i prihvaćanja drukčijih ideoloških perspektiva unatoč interpeliranosti za vlastitu. Rana literarna veda među Slovencima dakle (doduše malo kasno) stvara uvjete za moderno shvaćanje i prakticiranje politike – koje uključuje i konstituciju političke zajednice kao naroda. Preigravanja mitske matrice binarnih opozicija Prešernovog rada i života, prave i neprave ljubavi i sl., stvaraju diskurzivnu konstelaciju u kojoj Slovenci sami sebe mogu početi zamišljati kao moderni narod i kao takvi su konstitutivni dio slovenskog nation buildinga. Prvi dio knjige, nazvan »Mit«, završava krizom do koje je dovela saturacija osnovne mitske matrice (kad su bile isprobane sve moguće kombinacije unutar nje) na početku 20. stoljeća.
Ta kriza bila je produktivna i mogla bi, prema Močniku, dovesti do transformacije mitskog diskursa u literarnu teoriju – na točki gdje je bio već podignut zahtjev za autonomnošću estetskog polja, polja umjetnosti, ali taj zahtjev nije bio radikaliziran i sinkroniziran s duhom vremena te zahtjevima povijesnih avangardi za nadilaženjem autonomije umjetnosti i njenom aktivacijom u revolucionarnim političkim projektima, ali to se nije desilo i umjesto toga se konsolidirala književna veda. Na početku slovenske književne vede kao institucije tako stoje dva promašaja – krah mitološke matrice i propuštena prilika za prelaz u teorijski diskurs. Nakon kratkog razdoblja, u kojem je kriza mitske matrice momentalno postala obećavajuća i produktivna, književna veda je uskoro degradirala u postavljanje stroge distinkcije između Prešernovog života i rada, te između moralnog sadržaja i poetske forme njegovih pjesama (koje je jedan katolički kritičar označio kao »otrov u zlatnoj čaši« – znači estetski savršene, a moralno sumnjive). Esteticistička ideologija je u slovensku književnu vedu stigla odveć prekasno, kad su drugdje već pobijedile umjetničke avangarde. Zbog toga je djelovala regresivno te služila katoličkim moralističkim čitanjima odnosno osudama Prešerna – da nije došlo do zakašnjenja s autonomističkim tumačenjem umjetnosti, ne bi bila ni moguća opozicija moralna pokvarenost / formalna, estetska savršenost, kroz koju su katolički interpreti čitali Prešerna.
Ali srećom, unutar su nastajuće književne vede postojala i drukčija čitanja Prešerna. Jedna »autonomistička« struja je pokušala formalističkom analizom Prešernovih radova kao tekstova i emancipirati književnu vedu od istraživanja biografskih podataka. Time su bili postavljeni uvjeti za nastanak dviju različitih veda – književne na jednoj i povijesne na drugoj strani, ali i, još važnije, za čitanje literarnih tekstova kao nezavisnih od društvene realnosti – što je bio prilično naivan stav više od 50 godina nakon ključnih Marxovih radova, ali je omogućio iluziju koja je nužna za nastanak moderne demokratske političke zajednice, iluziju o slobodnoj razmjeni mnijenja u slobodnoj javnoj sferi u kojoj međusobno komuniciraju autonomni individuumi. Autonomija i indeterminizam literarnog teksta u toj perspektivi predstavljali su model autonomije i indeterminizma u političkom polju – ali ponovno, kao u slučaju prekasne autonomije umjetnosti, u vezi s tipom politike, koji su već počele rušiti političke avantgarde tog vremena.
Jedan od predstavnika tih avangardi, Boris Ziherl, pokušao je i s literarnom teorijom, te, prema Močniku, bio prvi koji je čitao literarne likove u Krstu pri Savici – Prešernovom epu o borbi praslovena protiv nasilnog pokrštavanja gdje se glavni junak, poganin Črtomir poslije izgubljene bitke protiv krščanske vojske prvo zaljubi u kršćanku Bogomilu i na kraju pusti krstiti – ne kao literarne reprezentacije određenih idejnih stereotipa ili povijesnih ličnosti nego kao polifonične tekstovne pozicije gdje su u jednoj osobi nagomilana raznovrsna idejna i materijalna proturječja. To je omogućilo čitanje Krsta kao poetske studije idejnih i političkih borbi, kako povijesnih tako i aktualnih, umjesto prethodno dominirajućeg čitanja gdje Krst znači ili rezignaciju poslije gubitka Julije (koja se udala) i najboljeg prijatelja Matije Čopa (koji se utopio u Savi) i obrat u katolicizam (liberalno čitanje) ili konačno spoznavanje pravilnosti katoličkog nauka (katoličko čitanje). Ziherlovo historijskomaterijalističko čitanje Krsta bilo je mnogo produktivnije, ali još produktivnije bilo je Ziherlovo čitanje Sonetnog venca – Ziherl je u najintimnijim Prešernovim pjesmama pronašao najdalekozorniju političku poruku u kojoj nesretna ljubav poziva na ukidanje braka i porodice – što će, po Ziherlu, biti moguće tek nakon ukinuća kapitalizma. Ziherl je, po Močniku, bio od svih predstavnika slovenske literarne vede najbliže teoriji, ali ju ipak nije dosegnuo zbog jedne banalne greške – jer je pokušavao prijeći iz ideologije u teoriju pomoću jednostavne rekompozicije otprije postojećih ideoloških elemenata književne vede, bez bachelardovskog epistemološkog prijeloma. S tom posljednjom promašenom šansom za teoriju završava treći dio knjige i stižemo do kraja herojskih vremena slovenske književne vede, u kojoj su bile postavljene osnove za konstituciju modernog naroda i političkog pluralizma – ali po cijenu nedostatka teorije i kraha revolucionarne politike (po Močniku su baš Ziherlova propuštena šansa za teoriju i konzekventno popuštanje književnim ideolozima konzervativnog tipa od strane partije, kad je polje kulture prepušteno disidentima, bili uzroci dominacije mračnjačkog tipa nacionalizma u osamdesetima – anti-prosvjetiteljskog nacionalizma, za razliku od prosvjetiteljskog nacionalizma heroja slovenske književne vede – i kulturnog fašizma u devedesetima).
Četvrti dio knjige, »Stroka«, bavi se suvremenim stanjem u izučavanju Prešerna. Poslije propadanja književne vede, koje je koincidiralo s propadanjem socijalizma kao radikalizacije prosvjetiteljske politike, veda se pretvara u stručnu disciplinu i bavi se isključivo vlastitom reprodukcijom koja ima za svoj glavni efekt reprodukciju nacionalne supstancije. U post-prosvjetiteljskoj povijesnoj situaciji proučavanje nacionalne književnosti ne služi više ideološkoj diferencijaciji, tj. stvaranju diskurzivnih uvjeta za dijalog između različitih ideoloških perspektiva na zajedničkoj podlozi književnog mita koji omogućuje međusobno prevođenje različitih, čak i suprotnih, mnijenja, stavova i političkih zahtjeva – upravo suprotno, izučavanje književnosti kao stručna disciplina danas reproducira identitarnu nacionalnu ideologiju koja nije više stari prosvetiteljski, pluralistički i ponekad antiimperijalistički ili antifašistički nacionalizam, nego redukcija društva na zajednicu i političke polemike na rasprave o identitetu. Identitarnoj zajednici ponovo trebaju sveci i svetinje i književnost takve zajednice nema više univerzalističkih pretenzija – i zbog toga (tu Močnik odgovara na pitanja koja si je postavio na početku knjige) je »profanizacija « Prešerna u TV-seriji izazvala tako snažnu negativnu reakciju javnosti i zbog toga su stručnjaci mogli na TV-u razglasiti smrt mita o Prešerenu, mita, koji je nekad, s preigravanjem svoje osnovne matrice, otvarao nove horizonte i perspektive, a danas je jednostavno suvišan jer se književna struka ne bavi više stvaranjem nacionalnih mitova nego nacionalnog identiteta. Nacionalni mitovi otvaraju nove ideološke perspektive i inspiriraju narode u postajanju na političke invencije, dočim institucije za proizvodnju nacionalnog identiteta zatvaraju i ukidaju već postignut pluralizam ideoloških perspektiva, uništavaju mjesta javne rasprave te sprečavaju participaciju naroda u proizvodnji vlastitog imaginarija, koji je danas cosa visoko specijaliziranih stručnjaka.
Na toj točki mogla bi knjiga i završiti jer stižemo do kraja povijesnog trajektorija priče o Prešernu i slovenskom narodu – od varijacija mita u drugoj polovini 19. stoljeća, gdje Julija predstavlja problematičnu, ali produktivnu vezu između pjesnikovog života i rada (pitanja kakva je ljubav u pitanju, je li ona istinita ili fiktivna i sl., produciraju nove i nove varijante mita, koje šire diskurzivni prostor formacije slovenskog naroda), preko književne vede u prvoj polovini 20. stoljeća, gdje Julija predstavlja mjesto razlike između teksta i povijesti te mogućnost emancipacije teksta od društvenih uvjeta, što je ista nužna iluzija (emancipacija autonomnog i slobodno mislećeg individuuma od društva) koja je konstitutivna i za stvaranje moderne liberalne, pluralističke i demokratične politike, do pokušaja proboja u teoriju i nadilaženja nacionalne politike u federalnoj socijalističkoj državi stvorenoj na temelju antifašističke borbe, te na kraju do kontrarevolucije, restauracije identitarne politike i transformacije starog disidentskog kulturnog aparata u novu književnu struku. Mogla bi završiti i zbog toga što u prvim četirima dijelovima Močnik iscrpljuje čitav svoj arsenal teorijskih referencija – poziva se na Levi-Straussa, Maussa, Jakobsona, Althussera, Veyna, Marxa, Foucaulta, Lacana i dr., na sve autore koji su bili ključni u njegovom teorijskom Bildungu, koje je prevodio, pisao im uvodne riječi i koji su prisutni i u njegovim ostalim knjigama – tu se može ustanoviti teorijski kontinuitet između Julije i prošlih Močnikovih radova, kontinuitet koji je na početku izgledao prekinut. Ali ostaje nam još pitanje politike – kakva je politička veza između prijašnjih, eksplicitno i snažno političko angažiranih Močnikovih knjiga i ove zbirke filigranskih analiza slovenskog izučavanja Prešerna?
Blistavi i duhoviti motto Julije – kako je poezija, koja nije mogla osvojiti ni jednu Slovenku, osvojila čitav narod? – obećava i zadnji, peti, dio knjige, nazvan »Teorija«, delivers. Za razliku od prva četiri dijela gdje Močnik više-manje prakticira simptomalno čitanje predstavnika slovenske književne vede i proizvodi teoriju pokraj njih ili čak protiv njih, u posljednjem dijelu vraća se k prvom »prešernologu« – Prešernovom Engelsu Matiji Čopu, kojeg uzima ne kao simptom teorijskog promašaja ili nedostatka, nego kao ravnopravnog sugovornika i u dijalogu s njim postavlja ništa manje nego novu teoriju jezične politike odnosno politike govornih praksi. Prema Čopu – odnosno prema Močnikovom čitanju Čopa – slovenski jezik je potrebno kultivirati i »poučitiviti«, istrgnuti ga spontanom seljačkom idiotizmu i napraviti ga jezikom inteligencije. To što isprva može izgledati kao intelektualistički elitizam i anti-seljački klasni šovinizam zapravo je upravo suprotno – slovenska katolička verzija romantizma, koja je vladala u Čopovo vrijeme (prva polovina 19. vijeka), idealizirala je upravo prisni, autentički seljački jezik koji je, navodno, potrebno poštovati i čuvati takav kakav jest u svojoj autentičnoj biti. Čopov stav prema jeziku bio je protolenjinistički čin pobune protiv dominantne ideologije tog vremena i prostora – jezik i s tim političku svijest mora transformirati inteligencija i tek nakon toga mogu se i seljaci (tada većina naroda), pomoću tog novog narodnog jezika, emancipirati od vlastitog spontanog idiotizma. Upravo autentični jezik drži narod u ropstvu popova i stranaca, ali narod ga sam od sebe ne može promijeniti, a to znači da je potreban ulazak intelektualne i političke avangarde. U podudaranju Čopovih poziva za kultivacijom jezika krije se Močnikov politički angažman u Juliji – nova politika govornih praksi protiv novog, identitarnog mračnjaštva starih disidenata, napokon literarna teorija protiv sveca i malika.
Povijest slovenske jezične politike odgovara Marxovom (18. brumaire) opisu revolucija budućnosti – spora i puna grešaka, promašaja, padova, poraza, povrataka na početak. Nova epoha u njoj je počela u osamdesetima kad se grupa intelektualaca, u kojoj je bio i Rastko Močnik – usred sveobuhvatne euforije zahtjeva za samostalnost – suprostavila novim identitarnim politikama (koje su kasnije, tokom uništenja Jugoslavije, dovele do etničkog čišćenja). Na teorijskom području preveli su veliki broj radova i sa svakim vlastitim radom protivili se birokratskoj logici stručne humanistike. Nedavno je Badiou u predgovoru slovenskog prijevoda Conditions napisao da je slovenski jezik postao jedan od svjetskih filozofskih jezika – što je sigurno postignuće na koje bi Čop bio ponosan. Novu jezičnu politiku, koja se drži Čopovih principa, Močnik i njegovi drugovi i drugarice su u posljednjih četvrt stoljeća već kontinuirano prakticirali – Julija ju je tek eksplicirala, jasno postavila njene zahtjeve te predstavila kako povijesne prethodnike te politike tako i današnje neprijatelje, protiv kojih se ona bori.